ब्रेन बाइट्स 

मोनोमेनाइकल पागलपन

ओम बानियाँ 

प्रायः हरेक मानिसहरुले सपना देख्छन् । जीवनमा यो गर्छु, त्यो गर्छु भन्ने कल्पना गर्छन् । अनेक इच्छा र आकांक्षाहरु राख्छन् । तर अधिकांश मानिसहरुको सपना सपना नै रहन्छ, बिपना हुन सक्दैन । उनीहरुले सोचे जस्तो जीवन हँुदैन । किन ? यसको एउटा मनोवैज्ञानिक कारण छ, त्यो हो जीवनको स्पष्ट लक्ष्य र लक्ष्य प्राप्तिका लागि मोनोमेनाइकल पागलपनको अभाव । मोनोमेनाइकल पागलपन रोग होइन, भोक हो । अब्सेस्न होइन, प्यासन हो । क्रोध होइन, संकल्प हो । कमजोरी होइन, शक्ति हो । आँटेको कार्य पुरा नभएसम्म मानिसको तनमनलाई तताइराख्ने एक अदभूत मानसिक उर्जा हो । त्यसैले मानिसले यस ऊर्जा सदुपयोग गरेर जस्तोसुकै महान कार्य तथा जस्तोसुकै विराट लक्ष्य प्राप्त गर्न सक्दछन् । यो सिद्धान्त होइन, प्राक्टिकल कुरा हो ।

मानोमेनाइकल पागलपनको प्रमुख विशेषता के हो भने यसले मानिसको सम्पुर्ण मानसिक शक्तिलाई एक दिशामा फोकस गराउँछ । जब समस्त मानसिक शक्ति एक दिशामा अर्थात् लक्ष्यतर्फ फोकस हुन्छ तब लक्ष्य बाहेक अरु केही देखिँदैन । त्यस्तो अवस्थामा व्यक्तिमा लक्ष्य प्राप्त गर्न यति तीब्र इच्छा पैदा हुन्छ कि जसले मानिसलाई लक्ष्यको दिशामा अगाडि बढाउँछ र लक्ष्यमा पुराउँछ । असम्भवलाई सम्भव बनाइदिन्छ । त्यसैले त मनमस्तिष्कमा स्पष्ट लक्ष्य र लक्ष्यप्रति मोनोमेनाइकल पागलपना छ भने मानिसले लक्ष्य जतिसुकै विशाल किन नहोस्, एक न एक दिन अवश्य त्यो लक्ष्य प्राप्त गरेर नै छोड्छन् ।  

हो, मोनोमेनाइकल पागलहरु नै लक्ष्य पुग्छन् । जिद्धी मानिसहरुले नै इतिहास बनाउँछन् । बुद्धिमान मानिसले त इतिहास पढ्छन् । होक्छन् । इतिहासको तर्कवितकर्क तथा लेखाजोखा गर्नमा नै सारा समय बिताउँछन् । वास्तवमा संसारमा दुई थरिका मानिसहरु हुन्छन्, एक थरिले इतिहास रच्छन्, अर्को थरिले इतिहास रट्छन् । इतिहास साक्षी छ । संसारमा जति पनि महान कार्यहरु भए, ठूल्ठुला आविस्कारहरु भए या कुनै ठुलो खोज भयो या ठूल्ठुला यूद्धहरु जितायो या कुनै ठुलो साम्राज्य खडा भयो यसको पछाडि एक शक्ति थियो जसले यो सब गर्न उत्प्रेरित गरिरहयो, त्यो शक्ति हो, मोनोमेनाइकल पागलपना ।  त्यसैले जीवनमा कुनै महान कार्य गर्नु छ, सफलता प्राप्त गर्नु छ, या इतिहास रच्नु छ भने लक्ष्यप्रति मोनोमेनाइकल हुन आवश्यक छ । यसको कुनै विकल्प छैन । 

भारतका मोहनदास करमचन्द गान्धी दक्षिण अफ्रिकामा रेलमा यात्रा गरिरहेका थिए । काले भनेर गोरेहरूले उनलाई रेलबाट बाहिर फ्याँकिदिए । त्यसैबेला गान्धीले मुठी कसे । क्रोधलाई संकल्प बनाए । अनि गोरेहरूलाई भारतबाटै फ्याँकिदिने प्रतिज्ञा गरे । साम्राज्यवादी अंग्रेजहरूको पञ्जाबाट भारतलाई आजाद गर्न सत्य र अहिंसाको बलियो हतियार उठाए । गान्धीको मोनोमेनाइकल पागलपना अगाडि २ सय वर्षदेखि शासनरत साम्राज्यवादी अंग्रेजहरूको केही जोड चलेन । अन्ततः अंग्रेजहरू गान्धी सामु झुके र आफ्ना झिटीझाम्टी बोकेर बेलायत फर्के । सन् १९४७ मा भारत आजाद भयो । 

 मोनोमेनाइकल मस्तिष्क जिद्धी हुन्छ । हठी हुन्छ । तर भावनात्मक समर्थताले परिपूर्ण हुन्छ । यस्तो मस्तिष्क लक्ष्यप्रति यति स्पष्ट हुन्छ कि अर्जुनलेझै चराका आँखा देख्छ । केवल चराको आँखा देख्छ । झिनामसिना कराहरुमा कहिल्यै अल्झिदैन । बाधा अडचन र असफतासँग कत्ति पनि डराउँदैन । लक्ष्यको बाटोमा कसैको सामु घुँडा टेक्दैन । यस्तो मस्तिष्क मानसिकरुपमा यति मजबुत हुन्छ कि जे गर्नु छ, त्यो पुरा नगर्दासम्म प्रयास गरिरहन्छ । प्रयत्न गरिरहन्छ । अन्ततः घुँडा टेकाउन खोज्नेहरुलाई घुँडा टेकाउँछ । 

वाल्टर डेविसको खुट्टा पोलियोले ग्रस्त थियो । उनी राम्रोसँग हिँड्न पनि सक्दैन्थे । तर डेविसकी आमाले डेविसको राम्रोसँग पालनपोषण गरिन् । आमाको अथक प्रयास र उत्प्रेरणाले गर्दा डेविस बिस्तारै हिँड्न सक्ने भए । बिस्तारै–बिस्तारै अभ्यास गर्दागर्दै दौडिन सक्ने भए । एक दिन डेविसले हाईजम्प अभ्यास गरिरहेका केटाकेटीहरूलाई देखे । अचानक उनको मनमा एउटा विश्वास आयो, के मैले पनि हाईजम्प गर्न सक्दिनँ र ? डेविसले ती केटाकेटीहरू जस्तै आफूलाई पूर्णनिरोगी ठाने । र, विश्वाससाथ दृढसंकल्प गरेः ‘मैले हाईजम्पमा विश्वकीर्तिमान् कायम गर्नेछु ।’ उनको कुरा सुनेर साथीसंगी तथा छिमेकीहरुले उनलाई पागल भन्ने गर्थे । उनले आफुलाई पागल नै ठाने । आफ्नो लक्ष्यमा अर्जुनको आँखा गाडेर उनले दिनरात हाईजम्प प्राक्टिस गर्दै गए । असम्भवलाई सम्भव बनाउने एउटा गजबको आत्मविश्वास, दह्रो संकल्प र कडा मेहनतले अभ्यास गर्दै गए । अनि त डेविसको पागलपनले रंग ल्यायो । उनी ६ फिट ११ इन्च हाईजम्प गर्न सफल भए । सन् १९५२को ओलम्पिकमा उनले ६ फिट ८ १÷४ इन्च नागेर गोल्ड मेडल जिते । अनि सन् १९५३ मा ६ फिट ११ १÷२ इन्च नाघेर वाल्टर डेविस विश्वच्याम्पियन बने ।

वैज्ञानिकरुपमा नै प्रमाणित भएको छ कि मानिसको मनमस्तिष्कमा असीमित शक्ति हुन्छ । यदि मानिस लक्ष्यप्रति जति दत्तचित्त हुन्छ, उति नै उसको शक्ति समाथ्र्य बढ्छ । अनि नदिझैं सुस्साउँदै लक्ष्यतर्फ बढ्छ । नदी त्यसै नदी हँुदैन । झरना र ससाना कुलेसाहरूले गर्दा नै नदी विशाल हुँदै जान्छ । नदीको जलप्रवाह पनि बढ्दै जान्छ । अनि चट्टानलाई तोड्दै, पहाड फोड्दै नदी कर्णालीझैँ सुस्साउँदै समुन्द्रसम्म पुग्न सक्छ । नदीको गन्तव्य समुन्द्र नै हो । तर, यदि नदी ससाना कुलेसाहरू तथा खोला–नालाहरूमा बाँडिदै गयो भने के समुन्द्रसम्म पुग्न सक्छ ? पक्कै पुग्दैन । जीवनको दौडमा पनि यही सिद्धान्त लागु हुन्छ । त्यसैले जीवनमा कुनै महान् कार्य गर्नु छ भने अनगिन्ती इच्छा र चाहनाहरू पछि भेडादौड दौडिनु हँुदैन । दृढसड्ढल्प लिएर अर्जुनलेझैं लक्ष्यमा तीर साध्नुपर्छ ।

दृढसड्ढल्प भनेको मानसिक अठोट हो । मनको आँट हो । आफ्नो काममा पुरापुर विश्वासकासाथ लाग्ने, लक्ष्यबाट जस्तोसुकै विषमपरिस्थितिमा पनि विचलित नहुने विचारको गहराइबाट निस्केको हिम्मत हो । यस्तो प्रतिज्ञा जति मनको गराइ अर्थात् एकीकृत क्षेत्रबाट उर्लिन्छ, त्यत्ति नै हिमालझैँ दृढरहिरहन्छ । दृढसड्ढल्पको प्राविधिक पक्षलाई हेर्ने हो भने दृढसड्ढल्पमा तीन तत्वहरू निहित हुन्छन् । ती हुन्ः ऊर्जा, बुद्धि तथा विश्वास । त्यसैले कुनै सड्ढल्प दृढसड्ढल्प हुनका लागि पर्याप्त ऊर्जा, सद्बुद्धि र विश्वास आवश्यक हुन्छ । विश्वास त दृढसड्ढल्पको जरो नै हो । विश्वास बिना त दृढसड्ढल्पको कल्पना नै गनै सकिँदैन । त्यसैले दृढसड्ढल्प भनेको डीङ हाँक्नु होइन, धाक लगाउनु होइन, फाइँफुट्टी गर्नु पनि होइन । भेडोझैँ बिना सोचबिचार एकोहोरो हिँड्नु पनि होइन । आवेगमा हल्ला बोल्नु तथा डुङ्ग्री पिटनु पनि होइन । सरल शब्दमा भन्नुपर्दा दृढसड्ढल्प भनेको गर वा मरको प्रण हो । यस्तो प्रण सिर्फ मोनोमेनाइकल पागलहरुले गर्न सक्दछन् । 

गोर्खा राज्य बिस्तार गरी सिंगो नेपाल राष्ट्र बनाउने पृथ्वीनारायण शाह मोनोमेनाइकल पागल हुन् । शान्तिपूर्ण आन्दोलनद्धारा भारतबाट अंग्रेजहरु खेद्ने महात्मा गान्धी पनि मोनोमेनाइकल पागल हुन् । स्वतन्त्रताको लडाइँमा २७ वर्ष जेल बस्ने नेल्सन मण्डेला पनि मोनोमेनाइकल पागल हुन् । न्यायका लागि ३ सय २९ दिन अनसनमा बसेर अनसनमै प्राण त्याग्ने नन्दप्रसाद अधिकारी र ४ वर्षदेखि अनसन बस्ने गंगामाया अधिकारी पनि मोनोमेनाइकल पागल हुन् । सत्याग्रहको माध्यमबाट भष्ट्रचार विरुद्ध लड्ने भारतका अन्ना हजारे तथा स्वास्थ्य शिक्षामा सुधारका लागि मेडिकल माफियाका बिरुद्ध लड्ने लड्ने नेपालका डा. गोबिन्द केसी पनि मोनोमेनाइक पागल हुन् । यसर्थमा डा. गोबिन्द केसीलाई कसैले पागल भन्छन् भने उनीहरुले ठीक भनेका छन् ।

अन्तमाः

मानिस एक्लै जन्मिन्छन्, एक्लै मर्छन्, तर बाँचुन्जेल एक्लो हुँदैनन् । यदि मानिसले सफा र पुरा मनले कुनै कुरा चिताउँछन् र यसप्रति मोनोमेनाइकल हुन्छन् भने चिताएको त्यो कुरा पुरा गराउन व्यक्ति भित्रको आन्तरिक शक्ति मात्र होइन, ब्रह्माण्डका सम्पूर्ण सकारात्मक शक्तिहरु पनि एकजुट भएर उसलाई सगाउँछन् । यसतर्फ जीवनमा सफलता प्राप्त गर्न चाहनेहरुको ध्यान जान आवश्यक छ । (लेखक साइकोथेरापिष्ट तथा मेमोरी क्लिनिक प्रमुख हुन् ।)