ब्रेन बाइट्सः
धान दिवस मनाउने तरिका:
असारे मासको दबदबे हिलो छि मलाई घिन लाग्यो,
पातली नानीलाई फरिया किन्दा छ बिस रिन लाग्यो ।
खडेरीले फाटेको यो मन असारमै जोडौँला,
लाठे बनी आउ कान्छा, सँगै पिरती गाँसौँला ।।
रोपाइ गरेर थाकेको अवस्थामा पोषिलो र शीतलता प्रदान गर्ने खाद्य परिकार दही चिउरा र अचारको खाजा खाने गरिन्छ । नेपाली समाजमा पूर्वीय परिकार दही चिउरा असारमा र साउनमा खीर भन्ने गरिन्छ । असार १५ वर्षकै सबैभन्दा लामो दिन मानिने हुँदा हिलोमा गाइने असारे गीतले नेपाली समाजमा आजदेखि दिन छोटा र रात लामा हुने हुँदा हिउँदको शु?वात भयो भन्ने गरिन्छ ।
छुपु र छुपु धान नै रोपौँ हातैको बर्माले,
झ्यालमा बस्ने ज्यान थियो मेरो दिएन कर्मले ।
पुर्वकी दिदी, पश्चिमकी बहिनी भेट हुन्छ भनेर,
पटुकी कसी, घुम ओढी आएँ रोपार बनेर ।।
भाते संस्कृति:
असार १५: दही-चिउरा
ओम बानियाँ
आज असार १५ राष्ट्रिय धान दिवस । २०६१ सालमा कृषि मन्त्रालयले किसानको मनोबल उच्च राखी उनीहरूको श्रमको सम्मान गर्ने उद्देश्यले मुलुकभरि असार महिनाको १५ गतेलाई राष्ट्रिय धान दिवसको रूपमा मनाउने परम्परा बसालेको हो । यस वर्षको नारा ‘धान उत्पादनमा वृद्धि–आत्मनिर्भरता र समृद्धि । राष्ट्रिय धान दिवस कृषि क्षेत्रसँग सम्वन्धित संघ संस्थाले विभिन्न कार्यक्रम गरि मनाउँदै आएका छन् । यस दिनलाई रोपाई महोत्सवका ?पमा समेत मनाउने गरिन्छ । मानो रोपेर मुरी फलाउने दिनका ?पमा ?पमा यस दिन अधिकांस स्थानमा रोपाई गरि धान दिवस मनाउने गरिन्छ । कृषि मन्त्रालयलसहित विभिन्न कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने संघसंस्थाले धान रोपाई गरि यो दिवस मनाउने गर्दछन् । खेतमा रोपाई गरि दही चिउरा खाने भएकाले यस दिनलाई दही चिउरा खाने दिनका ?पमा समेत लिने गरिन्छ । वर्षायाम हिलाम्य भएको शरीरमा उर्जा दिने भएकाले दही च्युरा खाने चलन रहेको विज्ञहरू बताउँछन् ।
स्वास्थ्यवद्र्धक दही-चिउरा
असार १५ धान दिवस मात्र होइन दही चिउरा खाने दिन पनि हो । आजको दिनलाई किसानहरुले विशेष रुपमा दही चिउरा खाने पर्वको रुपमा पनि मनाउँछन् । ग्रामिण क्षेत्रमा रोपाइ गर्ने किसान मात्रै होइन रोपाइ नगर्ने शहरीयाहरु पनि आज दही चिउरा खाएर यो दिनलाई दही चिउरा खाने विषेश दिनको रुपमा मनाएको पाइन्छ । सामाजिक सञ्जाल पनि आज दही चिउराका पोष्टहरुले भरिएको छ । दही चिउरा खादा मिठो मात्र होइन यसले स्वास्थ्यका लागि पनि निकै फाइदा पु¥याउछ । दहीमा चिउरा मिसाएर खाँदा कार्बोहाइड्रेड, प्रोटिन, क्याल्सियम, भिटामिन प्राप्त हुन्छ । दही चिउराले शक्ति प्रदान गर्छ । दही चिउराले मांशपेसी बलियो बनाउँछ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । पखाला लागेको समयमा दही खानु उपयुक्त हुन्छ । समष्टिमा भन्नु पर्दा दही चिउरा मिश्रण पोशिलो र स्वास्थ्यवद्र्धक मानिन्छ ।
सरकारले असार १५ लाई धान दिवसका रुपमा मनाउदै आएपनि धान दिवसमा देखावटिपना बढी छ । आम किसानमाँझ आधुनिक कृषि प्रविधि अझै पुग्न नसकेका कारण खेतीयोग्य जमिन भएर पनि धान उत्पादनमा वृद्वि हुन सकेको छैन ।
धान दिवस मनाउने तरिका:
धान दिवस बिभिन्न प्रकारले मनाउने गरिन्छ । सरकारले सरकारी तवरबाट यो दिवसलाई मनाउँछ भने ग्रामिण भेकमा किसानह?ले आफ्नै तरिकाले मनाउँछन् । असार १५ का दिन एक पटक हिलो टेक्नु भन्ने मान्यता छ । यस दिन रोपाइलाई पर्वको ?पमा मनाइने हुँदा खेतको हिलामा पसेर असारे गीत गाउँदै धान रोप्ने गरिन्छ । हलगो?ले हिल्याएको हिलोमा छुपुछुपु धान रोपेर आपसमा रमाउँदै रोपाहार र बाउसेह? एकापसमा हिलो छ्यापाछ्याप गरी हिलो खेलेर अन्न उब्जाउने माटोलाई माया गर्छन् र गीतका भाकामार्फत् आपसमा माया पिरती समेत साट्ने गर्छन ।
असारे मासको दबदबे हिलो छि मलाई घिन लाग्यो,
पातली नानीलाई फरिया किन्दा छ बिस रिन लाग्यो ।
खडेरीले फाटेको यो मन असारमै जोडौँला,
लाठे बनी आउ कान्छा, सँगै पिरती गाँसौँला ।।
रोपाइ गरेर थाकेको अवस्थामा पोषिलो र शीतलता प्रदान गर्ने खाद्य परिकार दही चिउरा र अचारको खाजा खाने गरिन्छ । नेपाली समाजमा पूर्वीय परिकार दही चिउरा असारमा र साउनमा खीर भन्ने गरिन्छ । असार १५ वर्षकै सबैभन्दा लामो दिन मानिने हुँदा हिलोमा गाइने असारे गीतले नेपाली समाजमा आजदेखि दिन छोटा र रात लामा हुने हुँदा हिउँदको शु?वात भयो भन्ने गरिन्छ ।
छुपु र छुपु धान नै रोपौँ हातैको बर्माले,
झ्यालमा बस्ने ज्यान थियो मेरो दिएन कर्मले ।
पुर्वकी दिदी, पश्चिमकी बहिनी भेट हुन्छ भनेर,
पटुकी कसी, घुम ओढी आएँ रोपार बनेर ।।
यस वर्षको नियम
तर यस वर्ष भने कोरानाका कारण २५ जनाभन्दा बढी रोपार र लाठे भेला हुन नपाइने नियम बनाएको छ । २५ जना भन्दा बढी मानिस भेला हुनुपर्ने भए साना साना समूह बनाई रोपाइँ गर्नुपर्ने नियम बनाइएको छ । यद्यपि २५ भन्दा बढी रोपारबाट रोपाइँ गर्नुपर्ने भए एक अर्का बीचको दूरी ६ फिट कायम राख्नुपर्ने भएको छ ।
भाते संस्कृति:
धान नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली पनि हो । हालको जनसङ्ख्या (झण्डै तीन करोड) जनतालाई पु¥याउन ६० लाख मेट्रिक टन धानको आवश्यकता पर्छ । तर नेपालको उत्पादन भने जम्मा ५५÷५६ लाख मेट्रिक टनमा सीमित रहेको छ । बढ्दो जनसंख्या, आधुनिक कृषिको अभाव तथा नेपालीह?को भातै मात्र खाने ‘भाते‘ संस्कृतिका कारण चामलको आयातमा वृद्धि हँदै गएको छ । हाल नेपालले प्रतिवर्ष ? ३० अर्बको चामल आयात गर्दै आएको छ । नेपालीको क्रयशक्तिमा भएको बढोत्तरीका कारण पनि मसिना तथा बास्मती चामलको आयातमा वृद्धि हँुदै गएको तथ्याङ्क छ ।
विश्वमा खाद्य सुरक्षाको दृष्टिकोणबाट धान महत्वपूर्ण अन्न बाली हो । झण्डै चार अर्ब जनसङ्ख्याको आधारभूत खाद्यान्न चामल हो । धानको नेपालमा आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक रुपमा समेत महत्व छ । नेपालमा १३० जातका धानका बीउ सिफारिस भइसकेका छन् । धानको वैज्ञानिक नाम ओराइजा सटाइवा हो । धान गै्रमिनी (घाँस) प्रजाति अन्तर्गतको बाली हो ।
स्वास्थ्यलाई ठीक राख्न टलक्क टल्किने सेतो चामल खान बन्द गर्नुपर्छ, खैरो चामल खान शुरु गर्नुपर्छ । स्वास्थ्यका लागि कालो चामल र रातो चामल पनि उत्तिकै लाभदायक हुन्छ । जुम्ली मार्सी चामल पनि रातो चामल हो । बजारमा पोलिस नगरेको चामल पनि पाइन्छ, ब्राउन राइस पनि पाइन्छ साथै पोलिश नगरेको उसिना चामल पनि पाइन्छ, खोजेर खानुपर्छ । बजार पाइने यस्ता चामलहरु अलि महंगा हुन्छन् । त्यसैले कृषकहरुले आफुले खाने खैरो चामल आफै तयार गरी उपयोगमा ल्यान सक्छन् । साधारणतया दुई प्रकारको स्वचालित मेसिनमा धान कुटिन्छ । एउटा हुलर टाइप (भुस निकाल्ने) र सेलर कम पोलिसर टाइप (भुस निकाल्ने तथा परिष्कृत गर्ने)। पौष्टिक तत्वको दृष्टिले पछिल्लो विधि निकै हानिकारक छ किनभने यसप्रकारको मेसिनबाट धान कुट्दा त्यसमा पौष्टिक तत्वको ठूलो मात्रामा क्षति हुन्छ । गाउँमा अझै पनि हातले ढिकीमा कुट्ने प्रचलन आम छ । मिलमा कुटेको धानको तुलनामा ढिकीमा कुटेको चामलमा धेरै पौष्टिक तत्व रहन्छ ।
नेपालीहरुमा भाते संस्कृति छ । अधिकांश नेपालीहरुले बिहान भात, बेलुकी पनि भात र खाजामा पनि चामल कै परिकारहरु बढी खाने गर्छन् । यो संस्कृति पनि ठीक होइन, चामलको भात मात्र नखाएर गहुँ, जौ, मकै, कोदो तथा फापर आदिका परिकारहरु पनि खाने बानी बसाल्नु पर्छ ।
