हेल्थ फर्स्ट 

सपरफूड सिस्नो

ओम बानियाँ 

नेपालको पहाडी माटोमा प्राकृतिक रुपमा पाइने अर्को नेपाली सपरफूड हो, सिस्नो । सिस्नोलाई अंगे्रजीमा नेटल स्टिंग भनिन्छ । सिस्नोसँग परिचित भएका मानिसले यसलाई पोल्ने घाँसका रुपमा चिन्दछन् ।  अट्रिक्यसी परिवारको यो पोल्ने दिव्य वनस्पतिमा प्रशस्त औषधीय गुण रहेको हुन्छ र हरियो सिस्नोलाई सागका रूपमा तथा छायाँमा सुकाएर, कुटेर धूलो बनाएर खान सकिन्छ । यसलाई झोल बनाएर खानासँगै प्रयोग गर्न पनि सकिन्छ र उमालेर खान सकिन्छ । 

सिस्नोमा हुने रौँ जस्तो झुसमा हुने फर्मिक अम्लले पोल्ने र हिस्टामाइनले सुन्निने भएकोले पीडादायक हुन्छ । तर पानीमा उमालेपछि ती तत्वहरू नास भएर जान्छन् । कतिपयले सिस्नोबाट चिया समेत बनाएर खाने गर्छन् ।  हामीले खाने सागहरु मध्ये सिस्नो एक उत्कृष्ट साग हो । यो शाकाहरीहरूको लागि अति उत्तम भोजन हो । 

सुपरफूड सिस्नोः

सिस्नो पोषणहरुको पावरहाउस हो । सिस्नोमा प्रशस्त मात्रामा प्रोटिन, भिटामिन ए, भिटामिन सी, भिटामिन डी, आइरन, पोटासियम, म्यागानिज तथा क्याल्सियम जस्ता पौष्टिक पदार्थहरु पाइने र यसमा अनेक रोगहरु ठीक पार्ने औषधीय गुण समेत भएकाले यो सुपरपूmड हो । यसले मस्तिष्क शक्ति समेत बढाउने हुँदा यो ब्रेन फूड पनि हो । सिस्नो बालबालिकादेखि बृद्धबृद्धा समेतका लागि उपयोगी छ, अझ महिलाहरुका लागि त निकै उपयोगी छ । सिस्नो पोषिलो हुनुका साथै यसले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बृद्धि गर्ने भएकाले हप्ताको एक दिन सिस्नोको धुलोलाई दाल, ढिंडो, तथा सुप आदिको रूपमा वा हरियो सिस्नोको मुन्टा तरकारीको रूपमा खानु शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यका दृष्टिले पनि निकै उत्तम हुन्छ ।

सिस्नो स्वास्थ्य फाइदाः

सिस्नोका अनेक स्वास्थ्य फाइदाहरू छन् । जस्तैः शरीरका अङ्गहरू दुखाइमा सिस्नोको सेवनले आराम दिन्छ । त्यस्तै हड्डी र जोर्नीको दुखाइ तथा शरीरमा आएका बिबिराहरु हटाउनमा समेत यसको भूमिका रहन्छ । महिलाहरुका लागि सिस्नो एकदमै उपायोगी छ किनभने यसमा पर्याप्त आइरन हुन्छ जसले रक्तअल्पता र कमजोरी हटाउन सहयोग गर्छ । यसले कलेजो र महिलाको हर्मोनको संरक्षण गर्न सहयोग पुरायाउँछ । यति मात्र होइन यसले गर्भिणी महिलाको पेटको बच्चालाई मजबुत पार्न र रक्तश्राव रोक्न सहयोग गर्छ । सिस्नोले महिलाको दूध उत्पादन बढाउँछ, छिटै रजनोवृत्ति हुनबाट समेत रोक्छ । त्यसैले सिस्नोलाई महिलाहरूको योनीमा आउने बिबिरा हटाउन र मासिक धर्म नियमत होस् भन्ने प्रयोजनका लागि समेत प्रयोग गर्ने गरिन्छ । कपाल झर्ने समस्याहरुमा र छालाको रोगमा समेत यो उत्तिकै उपयोगी हुन्छ । डन्डीफोरको समस्या हटाउन र टाउकोको छालामा हुने अन्य समस्या हटाउन यो वनस्पति उपयोगी छ । पाचन क्रियामा सिस्नो निकै लाभदायक हुन्छ ।  

रुघाका कारण घाँटी बसेको अवस्थामा, गुद्धद्वार सुन्निँदा, नाथ्री फुट्दा र मुख दुख्ने रोगमा पनि सिस्नुको सेवन लाभदायक हुन्छ । त्यस्तै मुत्रनलीमा हुने अवरोध हटाउनमा पनि सिस्नो सहायक रहन्छ । अपचमा पनि सिस्नो सेवन लाभकारी छ । यसमा रहेको रेसाले आन्द्रामा अड्केका बिकारलाई सहजै तानेर मलद्वारतर्फ खिच्छ ।
सिस्नोको नियमित प्रयोगबाट किड्नीको समस्या, पिसाब पोल्ने, दम, बाथ रोग, रगतमा हेमोग्लोबिनको मात्रा बढाउने काम गर्छ । यसका साथै सिस्नोको मेहन्दी बनाएर कपालमा लगाउँदा कपाल झर्नबाट रोक्छ भने कपालको चायाँ पनि हटाउँछ । त्यसैले हिजोआज महिनावारी अनियमीत हुने, ग्यास्ट्रिक, स्त्रीरोग, बाथ, खाना नरुच्ने, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, सुगर, जण्डिस, प्यारालाइसिस, पथरी, बाथ, अल्सर, कब्जियत, पायल्स, मधुमेह, जुका, युरिक एसिड, मुत्ररोगी, रक्तअल्पता, नपुसंकता, बाझोपन, भाँचिएको र मर्केको हाडहरुलाई जोडन, आँखालाई तेजिलो र अनुहारलाई चम्किलो, शरिरलाई फुर्तिलो, छरितो र आकर्षक बनाउन, ढाँड दुख्ने, घुँडा र जोर्नी दुख्ने जस्ता रोग निको पार्न सिस्नोको पाउडर प्रयोग हुने गरेको छ ।

पशपंक्षीलाई पनि उपयोगीः

हालैको एउटा अनुसन्धानले गाउँघरमा पाइने सिस्नु मानव स्वास्थ्यका लागि मात्रै नभई जीवजन्तुको लागि पनि बहुउपयोगी रहेको देखाएको छ । सिस्नोको मुन्टालाई दानाका रूपमा खुवाएको कुखुराले तुलनात्मक रूपमा धेरै अण्डा पार्ने, मासु स्वादिलो हुने र अण्डासमेत गुणस्तरीय हुने देखिएको छ । साथै सिस्नोबाट तयार पारेको दाना खाएको कुखुराले साधारण दाना खाएको कुखुराले भन्दा दोब्बर बढी अण्डा दिने गरेको पनि अनुसन्धानबाट खुलेको छ । सिस्नो खुवाएको बंगुरको तौल नखुवाएको भन्दा धेरै भएको र मासु समेत स्वस्थ्य रहेको पाइएको छ । त्यसैगरी सिस्नोलाई दानाको रूपमा खुवाइएको गाईको दूधको परिणाम र दूधमा चिल्लो पदार्थको मात्रा समेत उल्लेख्य बृद्धि हुने गरेको अनुसन्धानले प्रमाणित गरेको छ । 

सिस्नोः पेटको मैला बढार्ने कुचो

मानिस स्वस्थ रहनका लागि पनि भित्री पेटको सफाई अनिवार्य हुन्छ यसको लागि सिस्नो भन्दा उत्तम विकल्प अरु केही हुन सक्दैन । शरीरका भित्री अंगहरुको सफाइ गर्ने उपाय सजिलो छ । शरीरका बाहिरी अंगको सफाइका लागि पानी, श्याम्पु र साबुनले नुहाए जस्तै भित्री अंगको सफाइका लागि सिस्नो खानु पर्ने वैज्ञानिकहरुले बताएका छन् । नियमित रुपमा हप्तामा एकपटक सिस्नो खाने ग¥यौं भने शरिरका भित्री अंग पनि सफा हुने बैज्ञानिकहरु दावी छ । हप्ताको एकपटक सिस्नो खानाले पेटमा रहेका सबै बिकार दिसाको माध्यमबाट बाहिर जाने तथा पेट सफा हुने बिज्ञहरु बताउँछन् । यति मात्र होइन, हप्तामा एकपटक सिस्नो खाने मान्छेसँग जुनसुकै प्रकारका रोगहरुसँग लड्ने क्षमता पनि बढी हुन्छ । सामान्यतया यस्ता मान्छेलाई कुनै पनि रोगले छुँदैन ।

सिस्नोको माग बढ्दोः

कुनै बेला गाउँघरमा दुई छाक खानाको जोहो गर्न नसक्नेहरूले समेत तुच्छ खानाको रूपमा लिने गरेको सिस्नोको महत्व बिस्तारै बढ्दै छ । माग पनि बढ्दै छ । त्यसैले सिस्नो अहिले शहरका ठूला–ठूला डिपार्टमेण्ट स्टोर, तारे होटल, रेष्टुराँहरूमा महँङ्गो खानाको परिकार मध्येमा पर्न थालेको छ । पछिल्लो समयमा सिस्नोको महत्वलाई बुझेर यसको कारोबारमा ओइरिने सङ्घसंस्थाहरूको पनि लर्को लागेको छ । त्यसमा गाउँघरमा विभिन्न आमा समुह, सहकारीहरूले सिस्नोको प्रशोधनमा जुटेका छन् भने शहरमा दर्जनौं सङ्घसंस्था र कम्पनीहरुले विभिन्न ब्राण्डबाट सिस्नोको कारोबार गरिरहेका छन् । खेती गर्न र स्याहारसुसार गर्न नपर्ने जंगल, भीर र पाखामा त्यत्तिकै खेर गइरहेको सिस्नोबाट बनेको धुलो राम्रो मूल्यमा बिक्री हुनुका साथै विदेश समेत निर्यात हुन थालेपछि सिस्नो उत्पादन र प्रशोधनमा लागेकाहरू पनि हौसिन थालेका छन् । यो निकै सकारात्मक कुरा हो । तर गर्नु पर्ने कुरा निकै धेरै छ । वास्तवमा सिस्नोको सही बजारीकरण हुन सकेको छैन ।

सिस्नोको प्रयोग गर्ने एक विधि

१० ग्राम सिस्नोको धुलोलाई २ सय मिलिलिटर तातो पानीमा मिसाएर रातभरि भिजाएर छोडिदिने र बिहान खाली पेटमा (जाडोयाममा तातो बनाएर) खाने । यसरी नियमित रुपमा प्रयोग गर्दा छोटो समयमै यसबाट अनेक स्वास्थ्य फाइदा लिन सकिन्छ ।

सिस्नोको बजारः

सिस्नो सुपरफुड हो । औषधि पनि हो । त्यसैले बहुगुणी सिस्नोका बारेमा थप वैज्ञानिक अनुसंधान गरेर सुपरफुडको रुपमा र औषधिको रुपमा बजारमा ल्याउन सकिन्छ । मुलुकका पहाडी क्षेत्रमा जहिंतहीं सजिलै पाइने र जुनसुकै ठाउँमा पनि उत्पादन गर्न सकिने सिस्नोलाई यसरी विभिन्न तरिकाहरुबाट प्रयोग ल्याउन सकियो भने मात्रै पनि यसैबाट स्वास्थ्य फाइदा मात्र होइन, विदेशमा समेत निर्यात गरी मनग्य आम्दानी प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

पुछारमाः
प्राकृतिक सौंदर्यले ढक्कपक्क जैविक विविधाको हाम्रो देशमा अथाह मात्रामा अनेक बहुमूल्य जडिबुटीहरु छन् । तर अझसम्म पनि यस्ता जडिबुटीहरुको सही पहिचान हुन नसक्नु हाम्रो दुर्भाग्य हो । अमेरिका तथा बेलायत जस्ता देशहरुमा सिस्नो सुप, तरकारी, चिया, जुस तथा औषधि आदि विभिन्न रूपमा प्रयोग हुँर्दै आइएको छ । तर हामीकहा“ भने जहाँ कही पनि पाइने सुपरफूड सिस्नो अहिलेको अवस्थामा पनि गाईवस्तुको खोलेको रुपमा प्रयोग भईरहेको देखिन्छ । त्यसैले यस्तो बहुगुणी वनस्पति सिस्नोलाई सुपरपूmड र अनेक रोगहरुका लागि दिव्य औषधिका रुपमा स्वदेशी बजार चिनाउन मात्रै सकियो भने यसको उपयोगिता बढेर आर्थिक क्रियाकलाप बढ्ने छ । यसको माग बमोजिम विदेशमा निकासी गर्न सक्यौ भने नेपालले अहिले झेल्दै आएको व्यापारघाटाबाट बनेको घाउमा मल्हम लगाउन सक्ने छ । (लेखक साइकोथेपिष्ट तथा सुलभ हेल्थ फूड्सका प्रमुख हुन् ।)