ब्रेन बाइट्स 

मोहनीको 'मायाजाल'

ओम बानियाँ 

मानसिक शक्तिद्धारा दोस्रो व्यक्तिको मनलाई प्रभावित गरेर त्यसलाई आफ्नो अनुकुल गर्ने विज्ञान ‘सम्मोहन’ हो । सम्मोहनलाई नेपाली जनजिब्रोमा ‘मोहनी’ भन्ने गरिन्छ । साधारण शब्दमा मीठा र आकर्षण कुरा कुरा गरेर, फकाएर, आत्मिय व्यवहार तथा आकषर्ण बस्तु देखाएर, कुनै मीठो कुरा खुवाएर व्यक्तिलाई मोहनिद्रा (कृत्रिम निद्रा)मा लठ्ठ पारेर आफ्नो अनुकुल पार्नु नै ‘मोहनी’ हो । जस्तो कि कुनै अल्लारे केटाले आकाशको तारा झारीदिने मीठामीठा कुराहरु गरेर केटी फकाउनु पनि मोहनी लगाउनु हो । कुनै नेताले आकर्षक नाराहरु दिएर जनतासँग भोट माग्नु पनि मोहनी नै हो । सेक्सी केटी देखाएर टीभीमा आफ्नो उत्पादनको विज्ञापन गर्नु पनि मोहनी नै हो । मानिसलाई मोहनिद्रामा पुराएर मनमा गढेर बसेका नकारात्मक भावनाहरु हटाइ सकारात्मक भावनाहरु स्थापित गर्नु पनि मोहनी नै हो ।

मोहनीको आयाम विस्त्रित र व्यापक छ । सवैत्र छ । वास्तवमा सम्मोहन विज्ञानमा आधारित एक कला हो । तर, सम्मोहन अर्थात् मोहनीप्रति अध्यावधि हाम्रो समाजको धारणा नकारात्मक छ । अहिले पनि नेपाली गाउँघरतिर सम्मोहनलाई टुनामुना तथा तन्त्रमन्त्रसँग जोडेर हेरिन्छ ।  त्यो किनभने हिजोसम्म सम्मोहन केवल तान्त्रिक, लुटेरा, जादुगर तथा भष्ट्र स्वामी–महाराजहरूको हातमा थियो, जसलाई उनीहरूले मानिसलाई धोका दिन प्रयोग गर्दथे । तर आज सम्मोहन नयाँ रूप–रंगमा प्रकट भएको छ । 

विदेशमा त मोहनीले सम्मोहन चिकित्सा(हिप्नोथेरापी) को मान्यता पाएको छ । अमेरिका युरोपतिर सम्मोहन चिकित्साको ज्यादै ठूलो महत्व छ । विदेशतिर डिप्रेशन, बैचनी, चिन्ता तथा तनाव, अनिद्रा, आघात, भय, हिस्टेरिया, मिर्गी, भुल्ने रोग, भकभकेपना, हीनता, नपुंसकता, शीघ्रपतन, सम्भोगप्रति उदासिनता, रोगको भ्रम, पक्षाघात, सायटिका तथा दÒव्र्यसन आदिको उपचार गर्न तथा क्षमता र व्यक्तित्व विकास गर्नका लागि मात्र होइन कि अप्रेशन गर्न तथा सुत्केरी गराउन पनि सम्मोहनको व्यापक प्रयोग हुँदै आएको छ ।  

मनको विज्ञानः

सम्मोहन मनको विज्ञान हो । उपचारको क्षेत्रमा सम्मोहनद्वारा मनमा गुम्सेका नकारात्मक(नैगेटिभ) विचारहरूलाई निकाल्ने तथा उत्तम सकारात्मक(पोजिटिभ) विचारहरू स्थापित गर्ने कार्य गरेर उपचार गरिन्छ । यस उपचार पद्धतिमा हिप्नोथेराष्टि (सम्मोहनकर्ता) ले कुनै वस्तु देखाएर (जस्तै पेन्डुलम) वा कुरा गरेर व्यक्तिलाई सम्मोहित बनाइ उपचार गर्ने गर्छ । एनएलपी तथा हिप्नोसाइकिऐट्री मोहनी अर्थात् सम्मोहन कै विकसित रूप हुन् । अरुलाई मोहित पार्नु सम्मोहन हो भने सम्मोहनको प्रयोग स्वयं आफैले आफुलाई गर्नु आत्मसम्मोहन हो । आत्मसम्मोहनमा मानिसले आफुलाई आफैं सम्मोहित गर्दछ । सम्मोहनको तुलनामा आत्मसम्मोहन ज्यादै सरल छ । त्यो किन भने दोस्रो व्यक्तिले आफ्नो सुझाव माने वा नमाने पनि आफुले त आफ्नो सुझाव मान्न सकिन्छ, होइन र ? अर्थात् दोस्रो व्यक्तिमाथि आफ्नो कमाण्ड चले वा नचले पनि आफैं माथि आफ्नो कमाण्ड चलिहाल्छ नि ?

सम्मोहनले कसरी कार्य गर्छ ?

मानिसको मनको तीन आयाम हुन्छन्ः (१.) चेतन मन (२.) अवचेतन मन, तथा (३.) अतिचेतन मन । मानिसको चेतन मनले दुःख–पीडा आदि शारीरिक संवेदनाहरू ग्रहण गर्छ । यो मन तार्किक हुन्छ र हरेक विषयहरुमा तर्क गर्छ । चेतन मनले कुनै पनि विषयलाई सहजतापुर्वक ग्रहण गर्दैन । जस्तो कि गाईलाई देखाएर यो भैंसी हो भन्ने हो भने तपाईंले होइन, यो भैंसी हो भन्नुहुन्छ । त्यो किनभने गाई र भैंसीको रुपरंग तपाईंको अवचेतन मनमा स्टोर भएको छ । गाई कस्तो हुन्छ, भैंसी कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा तपाईलाई थाहा छ । त्यस्तै तपाईं डरपोक हुनुहुन्छ, तर तपाईंले म निडर छु भन्नुहुन्छ भने तपाईको चेतन मनले त्यसलाई स्वीकार गर्दैन । होइन, तँ डरपोक छस् भन्छ ।

चेतन मनले स्टोरको गेटपालेलेझैे कार्य गर्छ । त्यसैले डरपोक भावनाको ठाउँमा निडरताको भावना स्थापित गर्न पहिला चेतनमनरुपी गेटपालेलाई लठ्याउनुपर्छ वा सुताउनुपर्छ । चेतन मन सुतेपछि अवचेतन मनलाई नियन्त्रण लिएर डरपोक भावना हटाइ निडर भावना त्यहाँ राखिदिनुपर्छ । अतः यसरी तार्किक मनलाई भुलाएर, फकाएर तथा लठ्ठाएर मानिसको अवचेतन मन वा अतिचेतन मनलाई नियन्त्रण गर्ने कार्य सम्मोहन अर्थात् मोहनीले गर्छ । जब कुनै व्यक्ति सम्मोहित हुन्छ, तब उसको शरीर संचालन, आत्म–निर्णय, आत्म–विश्लेषण तथा तर्कका सबै क्रियाहरू सम्मोहनकर्ताको निर्देशनमा संचालित हुन्छन् । अवचेतन मन सक्रिय भएपछि तर्क–विर्तकको प्रक्रिया पुर्णतया बन्द हुन्छ । यस्तो अवस्थामा सम्मोहनकर्ताले जस्तो आज्ञा दिन्छ, अवचेतन मनले त्यो नै सत्य ठानी सहस्र स्वीकार्छ ।  

सम्मोहनको प्रयोग

मानिसको दैनिक जीवनमा व्यापकरुपमा सम्मोहनको प्रयोग हुने गर्छ । पारिवारिक तथा समाजिक जीवन यापनका लागि पनि मानिसले प्रत्यक्षपरोक्षरुपमा सम्मोहनको उपयोग गरिरहेका हुन्छन् । जस्तो कि ठुस्सीएकी श्रीमतिलाई नयाँ साडी ल्याएर मख्ख पार्नु पनि सम्मोहन नै हो । राराको सुन्दरतामा मन्त्रमुग्ध हुनु पनि सम्मोहन नै हो । वास्तवमा सम्मोहन प्रकृतिको एक अंग हो । त्यसैले त पशुपक्षी तथा रुखविरुवाहरुले पनि सम्मोहनको उपयोग गरिहेका हुन्छन् । कुखुराको भाले कोककोक गर्दै पोथीलाई चारा खुवाएर फकाउनु पनि सम्मोहन नै हो । मयुरले पखेटा फिजाएर नाच्नु पनि सम्मोहन नै हो । फुल ढकमक्क फुल्नु पनि सम्मोहन नै हो । वास्तवमा यत्रतत्र, सर्वत्र सम्मोहन नै सम्मोहन छ । त्यसैले सम्मोहनलाई शिक्षाले प्रयोग गरेको छ । स्वास्थ्यले प्रयोग गरेको छ । बजारले प्रयोग गरेको छ । विज्ञापनले प्रयोग गरेको छ । 

विज्ञापनले सम्मोहनको कसरी उपयोग गर्दछ भन्ने जानकारीका लागि एउटा दृष्टान्त हेरौं । तपाईं–हामी टी.भी. हेरिरहेका हुन्छौं । एउटा छोटो ब्रेकसँगै टी सर्ट, छोटो जामा लगाएकी एउटी सुन्दरी हातमा रैकिट लिएर टि.भी.मा आउँछे । यति चर्चित सुन्दरीलाई देखेपछि तपाई–हामी लठ्ठ पर्छौ । आँखा टी.भी.मा टकटकटी गढेको हुन्छ, तर मन भने सुन्दरतामा नै लठ्ठिरहेको हुन्छ । सुन्दरीले टाटा चिया पिउँछे । चिया पिउने बित्तिकै उसमा ‘जोश र जाँगर’ बढ्छ, अनि उसले बेजोडको टेनिस शट हान्छे । टेनिसको बेजोड शटसँगै तपाईं–हाम्रो ‘झसङ्ग’ तान्द्रा टुट्छ । तर टाटा चिया तपाईं–हाम्रो मनको गहिराइमा बस्दछ । टाटा चिया नै सबै भन्दा उत्कृष्ट लाग्छ । अनि तपाईं–हामी पसलमा गएर टोकला चिया वा मुना चिया नमागेर टाटा चिया माग्छौं ।’ (लेखक मनोविद् तथा मेमोरी ल्याब प्रमुख हुन् ।)